این سند دستورالعمل‌هایی برای طراحی، نصب و نگهداری سامانه‌های تهویه و کنترل دود در ساختمان‌ها ارائه می‌دهد تا در مواقع آتش‌سوزی، ایمنی افراد و سازه‌ها تضمین شود. هدف اصلی آن، تدوین استانداردهایی برای پیشگیری از خطرات ناشی از دود و بهبود عملکرد سیستم‌های تهویه در شرایط اضطراری است.

ضوابط اجرایی سامانه‌های تهویه، تخلیه و کنترل دود در پارکینگ‌ها، دهلیزها و پلکان‌ها

تهیه‌کننده: معاونت حفاظت و پیشگیری از حریق، سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران

افزایش جمعیت در کلان‌شهر تهران و نیاز روزافزون به مسکن، فضاهای اداری و تجاری، منجر به گسترش ساخت‌وساز شده است. متأسفانه، ناآگاهی از اصول ایمنی در ساخت‌وساز و گاه سهل‌انگاری افراد مسئول، هر ساله حوادث ناگواری را رقم زده و خسارات جانی و مالی سنگینی به شهروندان وارد می‌کند. سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران، به‌عنوان نهاد مسئول ایمنی شهر، با تمرکز بر رعایت الزامات ایمنی در طراحی، ساخت و دسترسی به کاربری‌های شهری، تلاش می‌کند این مخاطرات را کاهش دهد. این سازمان امیدوار است با همکاری نهادهایی نظیر سازمان نظام مهندسی، مقررات ملی ساختمان، سازمان ملی استاندارد، شهرداری تهران و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، ایمنی سازه‌های شهری به‌طور چشمگیری ارتقا یابد.

دود ناشی از آتش‌سوزی، با کاهش دید و افزایش خطر خفگی، یکی از عوامل اصلی تلفات در حوادث حریق است. آمار نشان می‌دهد که دود، بیش از شعله، حرارت یا ریزش آوار، جان انسان‌ها را تهدید می‌کند. به همین دلیل، استفاده از سامانه‌های کنترل و تخلیه دود در ساختمان‌ها، نقشی کلیدی در افزایش ایمنی ایفا می‌کند. این سامانه‌ها با کاهش غلظت دود و گازهای سمی، از آسیب‌های تنفسی جلوگیری کرده و شرایط بهتری برای فرار افراد و عملیات نیروهای امدادی فراهم می‌آورند.

این ضوابط، شامل الزامات مربوط به تجهیزات و سامانه‌هایی است که برای تهویه، تخلیه یا کنترل دود ناشی از حریق طراحی شده‌اند تا فضاها برای تنفس انسان ایمن باقی بمانند.

1. تعاریف

• پارکینگ: فضایی که برای پارک کردن خودروها در نظر گرفته می‌شود.
• حسگر گاز مونوکسید کربن: ابزاری که غلظت گاز مونوکسید کربن در محیط را اندازه‌گیری کرده و داده‌ها را به پانل کنترل مرکزی ارسال می‌کند.
• دریچه اطمینان (Relief Damper): دریچه‌ای مکانیکی که با افزایش فشار هوای داخل فضا بیش از حد مجاز، به‌صورت خودکار باز شده و فشار را تنظیم می‌کند.
• دمپر موتوردار (Motorized Damper): دمپری با موتور الکتریکی که تحت کنترل پانل مرکزی، باز یا بسته شده و جریان هوا را مدیریت می‌کند.
• دمپر هوا (Air Operated Damper): دمپری تأییدشده که با نیروی جریان هوا به‌صورت مکانیکی عمل می‌کند.
• دینامیک سیالات محاسباتی (CFD): روش شبیه‌سازی کامپیوتری که با استفاده از محاسبات عددی، رفتار سیالات و انتقال جرم و حرارت را بررسی می‌کند.
• روش طراحی کارآمحور (Performance Based Design): رویکردی در طراحی سامانه‌های ایمنی که با تحلیل دقیق و استفاده از ابزارهایی مانند CFD، کارایی سیستم‌ها را بهینه می‌کند.
• زون دود: محدوده‌ای مشخص در پارکینگ که با موانع دود، از انتشار دود به مناطق دیگر جلوگیری می‌شود.
• سامانه اعلام حریق: سیستمی شامل حسگرها، آژیرها، چراغ‌های هشدار و ماژول‌هایی که حریق را سریعاً شناسایی کرده و ضمن اطلاع‌رسانی، سامانه‌های تهویه، اطفا و کنترل را فعال می‌کند.
• سامانه تخلیه و کنترل دود و محصولات حریق: مجموعه‌ای از فن‌ها، کانال‌ها، دریچه‌ها، جت‌فن‌ها و دمپرها که برای مدیریت دود و گازهای ناشی از حریق طراحی شده‌اند. اهداف این سامانه شامل:
  • حفظ مسیرهای فرار بدون دود
  • پشتیبانی از نیروهای آتش‌نشانی با ایجاد مسیرهای پاک
  • جلوگیری یا تأخیر در گسترش حریق
  • کاهش آسیب به سازه و افراد ناشی از دود و گازهای سمی
• سامانه فشار مثبت پلکان (Stairwell Pressurization): سیستمی که با ایجاد فشار مثبت در پلکان، مانع ورود دود شده و آن را به‌عنوان مسیر امن حفظ می‌کند.
• سامانه تعویض خودکار (Shift Switch): سیستمی که با جابه‌جایی نوبتی فن‌ها، از فرسودگی بیش از حد آن‌ها جلوگیری می‌کند.
• سوئیچ مخصوص آتش‌نشانی (Fire Brigade Switch): کلیدی ویژه که به نیروهای آتش‌نشانی امکان کنترل دستی سامانه‌های ایمنی را در شرایط اضطراری می‌دهد.
• شبکه بارنده خودکار (Sprinkler System): سیستمی شامل منبع آب، پمپ‌ها و بارنده‌ها که برای شناسایی و مهار حریق طراحی شده است.
• فن تخلیه (Exhaust Fan): فن‌هایی مقاوم در برابر حریق که برای خارج کردن هوا یا گازهای حریق استفاده می‌شوند.
• فن مقاوم در برابر حریق کلاس F300: فن‌هایی که حداقل یک ساعت در دمای 300 درجه سانتی‌گراد کارایی خود را حفظ کرده و دارای گواهینامه معتبر هستند.
• فن هوای جبرانی (Supply Fan): فن‌هایی که هوای تازه را از محیط خارجی به داخل فضا هدایت می‌کنند.
• هوای جبرانی (هوای تازه): هوایی که به‌صورت مکانیکی از فضای باز وارد پارکینگ می‌شود تا جایگزین هوای تخلیه‌شده شود.

2. تذکرات کلی

• این ضوابط بر پایه مبحث سوم مقررات ملی ساختمان (ویرایش 1395) و استانداردهای بین‌المللی نظیر BS 7346-7:2013، NFPA 92:2015 و NFPA 92A:2009 تدوین شده است.
• تمامی پارکینگ‌های بسته، صرف‌نظر از تراز آن‌ها، باید به سامانه تهویه مناسب برای تخلیه دود و گازهای حریق مجهز باشند.
• پارکینگ‌های بسته در طبقات همکف یا منفی یک با مساحت کمتر از 300 مترمربع، که از طریق رمپ یا یک ضلع به فضای باز متصل هستند، از نصب سامانه تهویه مکانیکی معاف‌اند.
• در پارکینگ‌های بسته تا عمق منفی سه (کمتر از 9 متر) و مساحت زیر 500 مترمربع، تهویه می‌تواند با کانال تخلیه و دو فن معمولی تأمین شود. در صورت استفاده از فن محوری، باید از نوع F300 باشد.
• پارکینگ‌هایی که از یک سمت به فضای باز متصل بوده و نیمی از سطح مورد نیاز پارکینگ‌های باز را تأمین کنند، نیازی به کانال هوای تازه ندارند، اما باید کانال تخلیه مطابق ضوابط داشته باشند.
• ساختمان‌هایی با عمق بیش از 9 متر نسبت به پایین‌ترین تراز تخلیه خروج، به‌عنوان ساختمان عمیق شناخته شده و طبقات زیرزمین آن‌ها باید مجهز به سامانه تهویه دود شوند.
• نقشه‌های تأییدشده توسط سازمان آتش‌نشانی باید بدون تغییر اجرا شوند و هرگونه اصلاح نیازمند دریافت دستورالعمل جدید است.
• پلکان‌هایی که فاقد شرایط پلکان باز بوده و نور و تهویه طبیعی ندارند، باید به سامانه فشار مثبت مجهز شوند.

3. تهویه هوای پارکینگ‌ها

نکات عمومی

• هدف از سامانه‌های تهویه پارکینگ، تخلیه دود، حرارت و گازهای سمی ناشی از حریق یا اگزوز خودروها است.
• در شرایط عادی، حداقل 6 بار تعویض هوا در ساعت برای همه طبقات و در شرایط حریق، حداقل 10 بار برای یک طبقه الزامی است.
• سازمان آتش‌نشانی می‌تواند این مقادیر را بر اساس مطالعات ترافیکی تغییر دهد.
• برای بهینه‌سازی مصرف انرژی، استفاده از فن‌های دور متغیر یا دو دور با اینورتر توصیه می‌شود.
• در پارکینگ‌های عمومی، سامانه باید قابلیت افزایش ظرفیت تخلیه را در صورت افزایش آلودگی داشته باشد. غلظت گاز مونوکسید کربن نباید بیش از 50 ppm در 30 دقیقه باشد.
• سامانه تهویه باید به سیستم اعلام حریق یا حسگر مونوکسید کربن متصل باشد.
• در طراحی کارآمحور با CFD، شرایط حریق باید مطابق جدول زیر باشد:

• طراحی باید تضمین کند که به جز محل حریق، سایر نقاط ساختمان از دود پاک بمانند.
• تأمین هوای جبرانی مکانیکی به میزان 50 تا 75 درصد هوای تخلیه‌شده ضروری است.
• سرعت متوسط هوا در پارکینگ نباید از 2 متر بر ثانیه بیشتر شود.
• پارکینگ‌های با مساحت بیش از 2000 مترمربع باید به دو بخش تقسیم شده و هر بخش به دو مسیر خروج دسترسی داشته باشد.
• در ساختمان‌های با عمق بیش از 18 متر، تقسیم‌بندی به دو بخش الزامی است.
• در صورت زون‌بندی، هر زون دود حداکثر 3000 مترمربع بوده و باید سامانه تهویه مستقل داشته باشد.
• جداسازی زون‌ها باید با موانع مقاوم در برابر حریق انجام شود.
• فن‌های تخلیه باید حداقل یک ساعت در برابر دمای 300 درجه سانتی‌گراد مقاومت کنند.
• کانال‌های ورودی و خروجی باید حداقل 3 متر از هم فاصله داشته باشند.
• سامانه‌ها باید به منبع تغذیه اضطراری متصل باشند.